De Mooie Voedselmachine

“Als je darmen zich slecht voelen, voelt je hoofd zich ook belabberd.” Een oude wijsheid die een sterke nieuwe onderbouwing krijgt met het boek ‘De Mooie Voedselmachine’ van Giulia Enders (24). In haar moedertaal Duits heet het ‘Darm mit Charm’. Giulia brengt nieuwe inzichten speels en toegankelijk voor het voetlicht. Dat vonden ook degenen die haar de eerste prijs toekenden, drie jaar geleden in Frankfurt, in een voordrachtenwedstrijd voor haar toespraak met dezelfde titel. Wie het boek leest, weet gelijk hoe je het beste kunt leven voor een optimale darmflora. En wie wil dit laatste nu niet? Giulia Enders praat ons bij in deze vlotte masterclass over nieuwe inzichten in een terra incognita.

De auteur heeft een persoonlijke reden voor haar fascinatie met de darmen. Het begon ermee dat zij werd geboren via een keizersnede. Keizersnede-kinderen missen de eerste aanzet naar een gezonde darmflora die andere baby’s wel meekrijgen. Tijdens het passeren van de vagina krijgt hun huid lactobacillen mee die via de lichaamsopeningen hun darmen bereiken. Keizersnede-baby’s moeten hun darmflora geheel op eigen kracht zien op te bouwen. Dat kost maanden en gebeurt met willekeurige andere bacillen, bijvoorbeeld vanaf de vingertoppen van hun verzorgers. Hun afweersysteem is veel fragieler. Giulia leed zelf aan lactose-intolerantie en later aan een huidaandoening. Ze schreef die laatste toe aan antibiotica. Omdat die haar van de regen in de drup hielpen, begon zelf te dokteren. Met wat vallen en opstaan slaagde zij er in, zichzelf te genezen. Het begon met geen zuivel meer te nemen en gezonder te eten. Niet-biologisch vlees en zuivel staan vaak bol van de antibiotica die veehouders hun dieren ongelimiteerd toedienen. Na enige tijd verdwenen de wonden op haar benen, armen en rug. Later besloot zij medicijnen te studeren, met darmflora als hoofdonderwerp en dit boek als resultaat.

Enterotype

Het verhaal van onze menselijke darmflora blijft razend subtiel en gecompliceerd, want een enorm deel van de darmbacteriën is nog niet bekend, laat staan onderzocht. Wat wel bekend wordt, brengt vaak bestaande opvattingen aan het wankelen. Bijvoorbeeld de opvatting dat als Aziaten zo gezond blijven met hun soja, dat wij het dan ook maar moeten gaan eten.  Bij meer dan 50% van de Aziaten helpt soja inderdaad prostaatkanker, vaatziekten en gewrichtsaandoeningen voorkomen. Bij soja etende westerlingen gaat dit voor hooguit 35 % op. De reden is dat de darmflora van een Aziaat er veel meer gezonde stoffen uit haalt. Europeanen vallen onder een ander darmtype of enterotype. Je enterotype wil zeggen welk bacterietype in je darmflora de overhand heeft. Leeftijd en geslacht doen er niet toe, locatie en leefwijze des te meer. Je enterotype geeft aan hoe vatbaar je bent voor stress en ziekten. Veel is er nog niet over bekend.

Eten en een gezonde darmflora

Het hele darmverhaal begint met eten. Een hap van een appel geeft een knapperig geluid omdat onze tanden dan miljoenen appelcellen als ballonnetjes stukbijten. Onze maag en darmen verbranden die hap tot op moleculair niveau; dan pas neemt ons lichaam de voeding op. Ook door in te ademen neemt het lichaam voedende moleculen op. Inademen is dus ook een vorm van eten. Een groot deel van ons gewicht halen we zelfs uit luchtatomen. Is dat misschien de reden waarom yogabeoefenaren zo veel waarde hechten aan pranayama? De pranayama-filosofie omvat oefeningen die bedoeld zijn je op te laden met prana, een soort universele levenskracht waar frisse lucht vol mee schijnt te zitten.

Misschien dat de meeste mensen een meer flatteus beeld hebben bij lippen, tong en tanden, maar voor Giulia begint bij onze mond gewoon het darmkanaal. Functioneel gesproken klopt dat, want de voedselvertering begint al bij ons speeksel. In veel gevallen begint het nog eerder, want al lang geleden ontdekten we dat veel voeding beter valt als we er voordat ze onze mond bereikt, al iets mee doen.  Koken en bakken zijn al vormen van voorverteren. Maar het meest gelijkend op onze darmfunctie is het wonderlijke proces van voedselfermentatie. Dat is een vorm van gecontroleerd bederf onder strikt hygiënische omstandigheden met vooraf geselecteerde bacillen die het werk mogen doen. Kaas, brood, yoghurt, bier, soja, mosterd, ketchup, atjar, sambal; de lijst is haast eindeloos omdat gefermenteerde etenswaren in elke cultuur en tijdperk voorkomen.

De relatie tussen overgewicht en slechte darmflora

Ook over het ontstaan van obesitas maakt Giulia Enders ons wijzer.  Die ontstaansgeschiedenis is al even complex, omdat zij nauw samenhangt met darmflora.

Groenten en fruit leveren vetzuren aan lever en darmen, chocola doet dat aan het hele lichaam. De eerste vetzuren zijn de gezonde, de tweede op termijn ongezond. Dikke mensen hebben een darmflora die zich vooral heeft toegelegd op het verteren van koolhydraten en vetten en daarmee het produceren van juist die tweede categorie vetzuren. Hun flora is meestal minder gevarieerd dan mensen zonder obesitas en dat is hun voeding ook.

Een vet voedingspatroon roept veel ontstekingsmarkers op. Deze signaalstoffen vertellen het lijf dat er iets niet in orde is. Ze veroorzaken een milde ontstekingsmodus die net niet zwaar genoeg is om de alarmbellen aan te zetten. Deze markers hechten zich als cellen aan onder andere de buikwand en eisen dat daar vet wordt opgeslagen. Ze vertragen de werking van de schildklier, waardoor de stofwisseling langzamer gaat.

Wie veel witmeel, vet en geraffineerd eten wegwerkt, geeft zijn darmbacteriën te weinig werk. De darmen zenden dan te weinig signaalstoffen voor voldaanheid naar de hersenen. Dus krijgen zulke eters sneller trek en gaan ze nog meer eten. Wetenschappers vroegen zich af hoe de Masai in Afrika, die toch ook vet eten, dan toch zo gezond konden blijven. Deze rijzige nomaden leven hoofdzakelijk op melk en gezouten vlees. Toch blijft hun cholesterolspiegel laag. De verklaring ligt in hun voedselbereiding en hun levenswijze. Hun melk drinken ze bijna alleen gestremd en stremsel maakt er een soort karnemelk van. Verder zijn zij dagelijks dertien uren lopend in touw en vasten ze elk jaar maar liefst drie maanden.

Vet en je darmen

Alle vet die via voeding binnenkomt, verzamelt ons lichaam in een grote centrale buis. Deze buis vervoert het vet zonder omwegen rechtstreeks naar de hartspier. Het hart pompt het vet daarna gelijk door tot in de kleinste haarvaten van het lichaam. Stel je voor wat geoxideerd, afgewerkt frituurvet dan met je doet. Maar ook de meest optimale vetten zijn in te grote hoeveelheden slecht. Je lijf kan namelijk maar een beperkte hoeveelheid vet ineens aan. Het is dus belangrijk dat je het vet goed verdeelt over relevante voeding, anders krijg je al snel vervetting en andere obese bijverschijnselen. Volgens Giulia’s gegevens voorziet één Big Mac al in de helft van je dagelijkse behoefte aan vet. Een chicken teryaki van de Subway lijkt dan een veel verstandiger keuze: die levert namelijk maar twee gram van de benodigde 55 tot 66 per dag. Maar terug naar de darmen.

Mensen die veel vet en witmeel nemen, hebben vaak dikke ontlasting en een moeilijke stoelgang. Maar Giulia opent ons ook de ogen voor een ander aspect dat het poepen erg kan bemoeilijken. Diverticulitis en onschuldiger maar vervelende kwalen als aambeien en verstopping komen vrijwel niet voor in landen waar mensen gebruik maken van een hurk-wc of latrine. Bij ons heet het de stoelgang omdat je het al zittend doet, als in een stoel. De zithouding duwt je darmen in een bocht en een bocht werkt remmend. Als je echter gehurkt poept, is de ‘rijbaan’ kaarsrecht en kun je dus goed je darmen ledigen. Zo voorkom je bovengenoemde kwalen. Niet dat we nu allemaal een latrine moeten aanschaffen; met een krukje onder de voeten, of voorovergebogen, bereik je volgens Giulia hetzelfde effect.

Gevaarlijke bacillen

Ooit gelezen over het gevaar van schildpaddenuitwerpselen en kattenurine? In dit boek ontdek je wel meer verbazende dingen. Meestal berusten die op onzichtbare processen die niet minder fascinerend zijn dan wat we om ons heen zien. De miljarden bacillen in onze darmen bijvoorbeeld blijken 150 keer meer genetisch materiaal dan wijzelf te bevatten. Ieder van ons draagt een volk bij zich met veel meer leden dan wij lichaamscellen bezitten. Wat doen al die bacteriën daar?

Bestudering van infecties leert ons via welke wegen darmbacteriën ons leven regeren. Twee aardige voorbeelden die Giulia noemt zijn infecties via reptielen- en kattendarmen. Schildpaddenuitwerpselen bevatten salmonella. In reptielendarmen is dat een normale bacterie waar een schildpad rustig honderd mee wordt. Hun poep zit wel vaak door Afrikaans kippenvoer. Nederlandse pluimveetelers kopen dat massaal in.  Het smaakt onze kippen prima, inclusief de salmonellabacillen die voor vogels Fremdkörpern zijn. Kippen poepen door hetzelfde gaatje als waardoor ze eieren leggen. Zo komt de salmonella ook aan de eierschalen. En aan het vlees, maar dat gebeurt tijdens de slacht waar alle karkassen door bakken lauwwarm water gaan.

In kattenurine zit de parasiet toxoplasmose. Net als salmonella bij reptielen, zit die bij alle katachtigen in hun ingewanden. Zij kunnen daar goed mee leven, wij niet. Wij kunnen besmet raken als we een kattenbak met blote handen verschonen en vergeten onze handen te wassen. Via onze mond komt hij in de darmen en van daar reist hij naar ons brein. Hij nestelt zich dan in het angstcentrum dat daardoor minder gaat functioneren. Ons lichaam belegert de parasieten met een enzym dat ook het gelukshormoon serotonine afbreekt. Hierdoor verslechtert het humeur, soms tot depressies en zelfmoordpogingen aan toe. Geïnfecteerde mensen voelen zich onverschillig en verdoofd. En onverschrokken; hierdoor gaan ze zich roekeloos gedragen. Dit is voor het eerst geobserveerd in een onderzoek met ratten. Normaal lopen ratten met een grote boog om een plasje kattenurine heen. Geïnfecteerde ratten zijn er dol op. Ze lijken niet te beseffen dat ze zo bijna rechtstreeks in de muil van hun aartsvijand lopen. Geïnfecteerde mensen vertonen weer ander riskant gedrag. Zij lopen een grote kans te verongelukken in het verkeer. Uit een onderzoek onder 4.000 Tsjechische rekruten bleek dat de voornaamste factor richting riskant rijgedrag een combinatie is van toxoplasmose en een negatieve resusfactor.

De parasieten gaan ook naar het reukcentrum en verstoren ook dit. Hier duikt een intrigerend verband op met schizofrenie. Schizofreniepatiënten zijn twee keer zo vaak drager van de parasiet. Een belangrijk kenmerk van schizofrenie is het horen, ruiken, voelen en zien van dingen die er niet zijn. Zou de parasiet ook de centra voor tastzin, gehoor en zicht aantasten? Wat wel bekend is, dat toxoplasmose de aanmaak remt van de signaalstof dopamine. Juist na dopamine-injecties ervaren schizofreniepatiënten vaak een duidelijke afname van de verstorende symptomen. Hier ligt volgens Giulia een verband dat vraagt om nader onderzoek.

Goede bacteriën

Tot zover de enge bacillen, want ruim 90 procent van alle andere eencelligen op aarde zijn onschadelijk. Soms zijn bacillen schadelijk en nuttig tegelijk. Een goed voorbeeld is de heliobacter. Hij zit al 50.000 jaar in ons maag-darmkanaal en is de voornaamste veroorzaker van maagzweren. Maar hij remt ook astma, eczeem, diabetes, allergieën en auto-immuunziekten. Veel dragers ervan krijgen nooit een maagzweer. Wel hebben zij allemaal profijt van zijn ziektewerende eigenschappen. Steeds minder mensen hebben tegenwoordig nog heliobacter en misschien is dat wel jammer. Meer nuttige bacteriën die wij niet eens kennen, zijn gesneuveld in het aanhoudende bombardement van antibiotica. Medici schrijven het al te vaak voor als panacee. Langzamerhand komen er steeds meer schaduwzijden in zicht van dit populaire en effectieve medicijn. Ook in Westerse ziekenhuizen wordt daarom tegenwoordig geëxperimenteerd met de poeptransplantatie. Mensen die ziek zijn omdat hun darmflora verdwenen is (bijvoorbeeld door een antibioticakuur), kunnen zo weer een eigen gezonde bacteriecultuur ontwikkelen.

De auteur is voorzichtig in haar uitspraken, want het onderzoek naar wat darmbacillen nu precies doen is nog volop gaande. Wel beginnen we te ontdekken dat de meeste bacteriën en darmbacteriën veel nuttiger zijn dan wij ooit vermoedden. Darmbacteriën maken vitaminen aan en zijn onmisbaar voor de vitaliteit van ons immuunsysteem. Ook veel culinaire geneugten danken we aan hen. De afdronk van een goed glas wijn wordt gemaakt door bacteriën op de achterste delen van de tong. Salami smaakt lekker dankzij stafylokokken. Zuurkool bevat door bacteriële activiteiten meer vitamines dan gewone groene kool. Mede vanwege dit soort onvermoede voordelen is dit boek geschreven als een lofzang op de wereld der microben.

Giulia’s boek bevat nog veel meer lezenswaardige feiten, opgeluisterd met amateuristische tekeningen van haar zus. In al hun koddigheid en cartooneske grilligheid geven ze het boek lucht en leven. Ditzelfde geldt voor Giulia’s poepgrappen, die nergens het niveau van studentikoze meligheid ontstijgen. Ook de onderwerpkeuze neigt soms naar het melige; zo konden haar uitgebreide uiteenzettingen over hoe laxeermiddelen werken mij maar matig boeien.

Maar dit zijn bagatellen vergeleken met wat deze dame heeft gepresteerd. De Mooie Voedselmachine omvat een bonte verscheidenheid aan onderwerpen. Niet eerder las ik een dergelijke uitgebreide en toegankelijke tekst over iets wat met recht een mooie voedselmachine mag heten. Mooi, omdat die op efficiënte, geruisloze en intelligente wijzen ons veel werk uit handen neemt. En mooi omdat zij autonoom, complex en maar ten dele begrepen is. En dus mysterieus.

Giulia Enders, De Mooie Voedselmachine. De charme van je darmen, uitg. Luitingh-Sijthoff, paperback 224 pagina’s,  €17,95

Lees ook:

De man met de gezondste darmen ter wereld onthult hoe bacteriën ons gezond houden

Lekker en gezond: zelf fermenteren doe je zo

Giulia Enders, De Mooie Voedselmachine. De charme van je darmen, uitg. Luitingh-Sijthoff, paperback 224 pagina’s,  €17,95