Het Aralmeer is een van de meest krasse hedendaagse voorbeelden van een ecologische nachtmerrie. Dit ooit (in de jaren ’50 ) 68.000 vierkante kilometer grote meer, een van de grootste op aarde, mat in 2007 nog maar 680 vierkante kilometer, een tiende dus, verdeeld over vier meertjes. In 2005 plaatsten de Kazakken een dam bij het ‘noordelijke Aralmeer’; het water was in 2008 13 meter gestegen, het water was minder zout geworden en er was weer vis. Intussen slinkt de rest verder: in 2014 viel het oostelijk deel voor het eerst geheel droog. Giftige stofwolken veroorzaakt door menselijke contaminatie teisteren de wijde omgeving; de levensverwachting behoort tot de laagste van de hele voormalige Sovjet-Unie.

(Deze bijdrage is de eerste in een serie die wil laten zien waar kortetermijndenken, eenzijdig winstbejag en onverschilligheid voor lokale cultuur zoal toe kunnen leiden)

Het Aralmeer is een van de ergste ecologische nachtmerries op aarde. Ik ben er alleen geweest in mijn boze dromen. Wiki zegt dat tegenwoordig met de benaming een aantal waterbekkens wordt aangeduid op de grens van Kazakstan en Oezbekistan. Een meer is het allang niet meer en blijf er ver uit de buurt, als je gezondheid je lief is.

Bewust opgeofferd

Dat zit zo. Ver weg in de jaren 50 ontdekten Sovjet-landbouwingenieurs wat de lokale boeren al eeuwen wisten, namelijk dat de podzol, of zwarte aarde van de Kazakse steppen ongemeen vruchtbaar was. Alleen groeide er niet al te veel omdat er niet zoveel regen viel. Het nieuwe grootschalige Rusland had behoefte aan gestage graanstromen, dus werd een oplossing bedacht om de steppe van vocht te voorzien: afdammen van rivieren en met dat vocht het land bevloeien.

De ingenieurs voorzagen dat hierdoor op termijn het Aralmeer droog zou komen te staan. Dat zal dan maar, vonden ze, er zijn ergere dingen en wij hebben er mooie landbouwgronden door.

Ergere dingen? Dat valt te bezien.

De gedroomde grootschalige landbouw met dito graanstromen kwam er inderdaad. Het graan was daartoe niet alleen kunstmatig bewaterd en machinaal geoogst, maar ook zwaar kunstmatig bemest, dus in plaats van met natuurlijke koeien- geiten of schapenpoep overdekt met een mengsel dat mineralogisch daar niet aan kon tippen maar niettemin werd aangeprezen als het beste ooit. Dit goedje heet kunstmest en bevat maar een fractie van de stoffen die in natuurlijke mest zitten, en enkele stoffen zoals fosfaten (stikstofzouten) in sterk vergrote concentratie.

Pesticiden

Het effect van kunstmest is naast restanten ervan in het graan die consumenten ook binnen krijgen, op termijn uitputting van de grond. Het is vergelijkbaar met medicijnen nemen, waarbij je na verloop van tijd steeds meer nodig hebt voor hetzelfde effect terwijl de patiënt feitelijk verzwakt. De patiënt is hier de podzolbodem die tegenwoordig veel schraler is geworden dan destijds.

Om tot deze kunstmatige graanstromen te komen, kwam er nog een derde component bij: pesticiden. Die waren nodig omdat op de steppes van een monocultuur sprake was. Het woord monocultuur is nog te klein om aan te duiden wat hier plaats vindt: miljoenen hectaren van hetzelfde. Moeder aarde pikt het niet als alle andere planten verbannen worden en slaat terug met insectenplagen. Maar daar heeft de landbouwindustrie dus gif voor bedacht. Dat gif is natuurlijk net als kunstmest een heel klunzig iets; net als kunstmest is het veel eenvoudiger van structuur en dus qua uitwerking botter dan natuurlijke giffen. Dat botte betekent dat niet alleen de schadelijke, maar ook de nuttige insecten doodgaan. En daar werden nog miljoenen kilo’s onkruidverdelger bovenop gegooid, die naast het schadelijke onkruid, ook al het andere doden.

Giftig stof

Al deze miljoenen kilo’s chemicaliën gingen vele decennia over reusachtige oppervlakten daar op de Kazakse steppen de grond in en dat gebeurt nog steeds. Rusland moet al heel lang graan inkopen omdat de eigen uitgeputte gronden te weinig meer leveren. Ironisch genoeg van aartsvijand Amerika, dat helaas deels dezelfde destructieve grootschalige methoden hanteert als die van de Russen, maar met een grote technologische voorsprong, waardoor enkele van de ergste effecten die je in Rusland wel ziet, voorkomen worden. Op termijn is het echter even vernietigend.

Terug naar de Kazakse steppen en het Aralmeer, dat niet langer een meer is, maar een verzameling half verdroogde bekkens. Op een morbide manier zijn de droge meren daar schilderachtig; schepen half in het zand waar havens waren, ruïnes van vroegere bedrijven, ziltige flora in schamele bosjes verspreid groeiend over de droge meerbodem.

Want morbide is het verschijnsel zeker. Laten we beginnen met het griezeligste. In de Sovjettijden zijn de giffen via afwateringskanalen en beekjes grotendeels naar het Aralmeer gevloeid, omdat dit in een kom ligt ten opzichte van het omringende land. Dat ging goed zo lang er nog water in zat. Nu is goed een overdreven benaming, want met het meer ging het al tijden bar slecht, feitelijk sinds de industriële landbouw daar een aanvang nam. Dat bar slechte zat hem in de visstand die dramatisch terugliep waardoor de visserij als bedrijfstak verdween en vissers brodeloos raakten. Het meer verziltte door de indroging en de instroom van chemicaliën en vrijwel al het waterleven legde het loodje.

Regenpatronen

Eerlijkheidshalve moet erbij vermeld worden dat het Aralmeer in een vanouds droog gebied ligt en dat door mondiale factoren de jaarlijkse regenval alleen maar minder is geworden. Hier moet direct bij worden aangetekend dat ook hier de mens, ook al zijn het nu eens niet de Russen, in belangrijke mate de hand heeft gehad in dat uitblijven van regenpatronen. Elk eerstejaarsstudent meteorologie kan vertellen dat waar bosgebieden verdwijnen (gerooid worden) de regen minder wordt. Zelf in ons met regen rijk bedeelde kikkerlandje zie je het: de gebieden in Nederland met de meeste neerslag zijn steevast de Veluwe (ons grootste bos) en de Utrechtse Heuvelrug (ons een na grootste bos). De meest boomarme gebieden, namelijk de westelijke en noordelijke weidegebieden, zijn arm aan regen: de wolken drijven over om pas boven de bomen hun zegenrijke last af te schudden.

Terug naar het Aralmeer. Wat er anno 2015 van rest zijn griezelige, giftige stinkputten. Het deel dat niet droog kan vallen, doet dat niet door de grote diepte, die tektonische oorzaken heeft en geen klimatologische. Van het water wil je zelfs je vijanden niet te drinken geven. Niettemin moeten omringende dorpen ervan leven. Het valt te raden dat het daarmee niet echt lekker gaat.

Het zijn treurige samenraapsels van gebrek, armoede en vooral chronische ziekten van bijvoorbeeld de huid en de luchtwegen. Dat komt niet alleen door de belabberde staat van het water. De belangrijkste oorzaak is het stuiven. De in deze regio eeuwig blazende wind krijgt gemakkelijk vat op de nauwelijks begroeide drooggevallen meerbekkens. Het zijn enorme stofnesten en het fijne stof draagt honderden kilometers ver. Nu is dat op zich al slecht voor je longen. Alleen is dit stof ook nog eens zwaar giftig; het bevat de pesticiden, onkruidbestrijders en kunstmestresten van een halve eeuw industrielandbouw. De volksgezondheid is er het slechtst van heel Rusland.

Miltvuur

In het Aralmeer lag vroeger een eiland dat nu het meer grotendeels droog ligt, vasteland is geworden. Was het maar een eiland gebleven. Het was streng verboden toegang omdat de Sovjet-Unie er verboden chemische wapens testte en opsloeg. Na het droogvallen van het meer bleven daar imposante hoeveelheden van de zeer besmettelijke en dodelijke miltvuurbacterie achter in ondergrondse depots. Deze depots waren nu gewoon over land bereikbaar. Toen de Amerikanen merkten dat de Russen niets deden met hun ongeruste aanmaningen, is een Amerikaans team daar zelf maar de boel gaan schoonmaken om een nog grotere ramp (stuiven van miltvuur, roof door terroristen etc.) te voorkomen. Voor zover wij weten is het meeste van deze miltvuuropslag nu geruimd.

En het Aralmeer? De omvang van de vergiftiging is tegenwoordig dusdanig dat zelfs de Russen, onverschillig als zij gewoonlijk zijn wat betreft milieu, zich achter de oren zijn gaan krabben. Misschien, zo denken sommige ingenieurs, moeten we een Siberische rivier verleggen, dan stroomt het Aralmeer wel weer vol.

Een typische Sovjetgedachte. Deporteren van volkeren, manipuleren van regenwolken met chemie, nucleaire proeven, rivierbeddingen verleggen; de Russen gingen er prat op en al deze zaken hebben en hadden steevast desastreuze en grotendeels onvoorziene gevolgen. Maar het is typisch Russisch om zich helemaal niets aan te trekken van goede raad van buiten, en om het ideaal van maakbaarheid tot in het absurde door te drijven.

Dus we zullen zien…

Bronnen: Een Groene Geschiedenis van de Wereld, Clive Ponting

                    Wikipedia (Engels)