In deze aflevering een boekje open over de oorsprong van het woord alcohol, en hoe dit zijn gang gaat door de tijd. Veel mensen geloven dat alle dingen die bestaan, in het leven werden geroepen door voor het eerst de naam ervan uit te spreken. “In den beginne was het Woord…’ Alcohol was er altijd al, maar het begon zijn menselijke geschiedenis vanaf het ogenblik dat wij het konden benoemen; vermoedelijk valt dat ogenblik samen met het moment waarop we het gingen gebruiken als roesmiddel.

Alcohol ontstaat vanzelf. Als de appels die een boom laat vallen niet snel genoeg worden verzameld of opgegeten,  raakt de omgeving al snel vervuld van de gistige geur die ons doet denken aan appeltaart of cider. Die geur danken wij aan de zoete verleidster. Een plezierig vooruitzicht kan maken dat mensen een geur lekker vinden, Tenzij beneveld worden absoluut geen prettig perspectief voor hen is. Zulke mensen zullen vooral bederf ruiken, Onder hen zullen veel kinderen zijn die er een vies gezicht bij trekken.

 Boze geest op het kerkhof

Het woord komt van het Arabische al-kuhl, of ghoul,  ‘lichaam-etende geest’. In het Arabische volksgeloof is een ghoul een demon die op begraafplaatsen rondwaart om lijken te eten van kinderen en onschuldige mensen. Een andere stam van het woord is het eveneens Arabische woord al-kuhul, beter bekend als kohl. Kohl is een fijn, metalig poeder met roet dat honderd jaar geleden in Europa nog veel werd gebruikt om oogleden donker mee te maken. Nog steeds is het een populair middel in het Midden-Oosten en India, vooral bij vrouwen. Het is verwant aan het werkwoord kahala: ‘vlekken, verven’. De gewoonte om met kohl de oogleden donker te maken stamt waarschijnlijk uit het oude Egypte, waar ogen omlijnd werden met dik zwart poeder dat ook toen al een naam had die leek op kohl, namelijk kajal . Een andere naam ervoor was mesdemet.

Omlijnd lijken menselijke ogen op het amandelvormige oog van Horus, de Egyptische zonnegod en koningsgod met de valkenkop. Een dergelijk amandelvormig oog is zichtbaar in zijn hiëroglief. Mensen geloofden dat dit omlijnen de bescherming van Horus opriep en daardoor kwade geesten afweerde.

Substantie die de geest wegneemt of bedekt

Deze betekenissen lijken los te staan van de merkwaardige vloeistof die het onderwerp vormt van deze tekst.  De bevindingen van de pionierende arts Paracelsus (1493-1541) gaan al meer die richting op. Hij noemde een fijn poeder verkregen uit sublimatie alcohol. Maar, en nu komt het, ook een vluchtige vloeistof kreeg van hem die naam.

Tegen 1670 werd het woord alcohol gebruikt voor ‘elke gesublimeerde substantie, de pure geest van wat dan ook’. Ruim tachtig jaar later lijkt het gebruik van het woord al meer op dat van tegenwoordig. In 1753 werd het gebruikt voor elke alcohol of wijn en ‘het vergiftigende element in gefermenteerde likeuren.’

 Het Arabisch heeft nog meer varianten van het woord alcohol. Zij werpen een wat griezelig licht op deze stof.
*Al kol: In de Arabische mythologie een genius of geest die verschillende vormen kan aannemen, of aanduiding voor een bovennatuurlijk wezen.
*Al kol: Elke drug of substantie die ‘de geest wegneemt of deze bedekt’.

Duivelsster

Alcohol is als woord ook verbonden met de ster Algol, El Ghoul of de Demonenkop. In het Latijn Perseus Bèta, een bekende veranderlijke ster. Vanwege zijn onvoorspelbare karakter draagt hij wel meer onheilspellende namen, bijvoorbeeld Gorgona, Gorgonea Prima en Duivelsster.

Tot dusver bespraken wij nogal onheilspellende verwijzingen uit het oud-Arabisch. Het moderne Arabische woord voor alcohol doet daar echter weinig aan af. Dat woord is الغول al-ġawl – en ook dat betekent ‘geest’ of ‘demon’.

In het Nederlands betekent demon een kwade geest en dat is precies ook wat Arabisch sprekende mensen met dat woord bedoelen. Demon stamt oorspronkelijk van het Griekse daimon, dat een veel neutraler betekenis heeft. Een Griek uit de Oudheid noemde daimon ‘de onzichtbare, bezielde kracht die mij doet bewegen’. Alcohol doet je bewegen, dat staat vast.

De schrikwekkende associaties  met aan alcohol gerelateerde woorden in de Arabische mythologie doen vermoeden, dat de Arabische afkeer van alcoholische dranken al ouder is dan de islam. Dat de islam het drinken van alcoholica verbiedt, is dan niet eenvoudig een gevolg van een wetstekst uit de Koran. Het verbod lijkt eerder een gevolg van een taboe dat al bestond voordat Mohammed werd geboren, want de mythologie is veel ouder dan de godsdienst.

Geestrijk vocht en het bloed van Christus

In de westerse wereld is de verbinding met geesten van het woord alcohol minder manifest, maar dat geldt alleen voor de meest recente tijden. Een verouderde uitdrukking voor alcoholische drank in onze eigen taal is immers ‘geestrijk vocht’. Een andere luidt: ‘spiritualiën’.

 In elk land is de religie een bewaarplaats van tradities. Ook in Nederlandse kerkdiensten gebruiken mensen wijn tijdens het Heilig Avondmaal of de Eucharistie om een te worden met een geest, in dit geval aangeduid met de Heilige Geest of God. Die wijn wordt ‘het bloed van Christus’ genoemd. Dat klinkt in moderne oren nogal plastisch, maar in de Oudheid geloofden mensen dat iemands geest in zijn bloed zat. Sommige tegenstanders van bloedtransfusies geloven dit nog. Zij denken dat het bijmengen met andermans bloed ook het wezen (de geest) mengt met een ander.