Ik loop rond in een van de mooiste steden van Gelderland. Er scharrelen wat sfeerverhogende dorpsbohémiens rond met alpinopet, in het carillon houden speerdragers schijngevechten en een frisse rivierwind blaast er door de straten. Wat in zichzelf verzonken, maar ook gemoedelijk en tjokvol bezienswaardigheden. Een gedenkwaardige stadswandeling in Zaltbommel. (Oorspr. gepubliceerd in wandelkrant Te Voet, 2007)

Vanaf het station loop je richting binnenstad de Wilhelminaweg op, langs oude woningen over een uitvalsweg die zijn oorsprong als kronkelweg over een stroomrug nooit is vergeten. Zelfs het grint is nog intact: als voetganger loop je hier over kiezels. Weldra verschijnt de spitsloze Maartenstoren om de bocht, gekraakt door de ridder van Tuil. Deze had vliegen geleerd van de duivel en op een dag vloog hij van zijn slot richting Deil, maar daar raakte hij uit de koers. Boven de Sint Maartenstoren van Zaltbommel trok hij te laat zijn voeten in en stootte daardoor de spits eraf. Een blikseminslag, zegt de stadskroniek.

‘Bommels Tweede’ is de Gasthuistoren, voorzien van een carillon met marionettenspel. Lang geleden hoorde Franz Liszt het vanaf zijn boot klingelen en legde prompt aan om de virtuoze beiaardier te spreken. Hij ontmoette daar ook de beiaardiersdochter die al even muzikaal bleek. Liszt nam haar mee naar Parijs, waar ze afstudeerde aan het conservatorium.

Koppensnellers

Op de Markt strijk ik neer bij het Stadscafé voor koffie met appeltaart. De zon schijnt, maar de gure wind houdt het terras rustig. Met ‘Rondje Bommel’ en de Gootspokenwandeling in de hand volgt een boeiende verkenning van deze duizendjarige rivierstad.

Een  lokale kunstenaar voegde een reeks ‘gootspoken’ toe aan de paar die er al waren in het aan gevelversieringen zo rijke Zaltbommel.  Gootspoken zijn groteske figuurtjes die je vanaf een dakgoot toeloeren, verwant aan spuwers aan middeleeuwse kathedralen. Meestal bestaan ze vooral uit kop. Kathedralen verrezen kort na de kerstening en het Keltisch geloof leefde tijdenland ondergronds door. Kelten waren koppensnellers en die geloven dat een afgehouwen hoofd toverkracht bezit. Hoofden werden vaak opgehangen aan dakranden.

De nieuwe gootspoken zijn eerder grappig, als ze dat al zijn. De paparazzo op de Gamersestraat en de dove bijziende op de Markt in ieder geval wel. Aan die Markt liggen ook de Philipshuizen, van de voorzaten van de Eindhovense gloeilampenfabriek. Bijna werd Bommel Philipsstad. Familielid Karl Marx was een regelmatige logé. Hij kreeg er kost, inwoning en zelfs zakgeld, maar zijn boeken moest hij elders zien te bekostigen.

Bomenland

Doorslenterend, weet ‘Rondje Bommel’ haast van elk vierde of vijfde huis een verhaal. Interessant, maar opsommingen zijn per definitie zwaar verteerbaar. En waar overvloed is, kun je het eigenlijk wel zonder uitleg stellen: waar je maar kijkt, prikkelen details je fantasie.

Het opvallend hoge Maarten van Rossumhuis/stadsmuseum met zijn renaissancistisch-gotische tierlantijnen kan een wandelaar niet lang ontgaan. Binnen tref ik bezoeker en amateurhistoricus Peter Quakernaat, een verbluffend belezen, bebaarde zestiger. “De handelscultuur,” zo oreert hij, “ontwikkelde zich vanuit het oosten. In de Romeinse tijd was de Rijn tot Nijmegen bevaarbaar. Daarvoorbij kwam je vast te zitten in ondiepe, breed uitwaaierende rivieren. Geleidelijk werden vaargeulen uitgediept en land bedijkt zodat schepen verder konden komen, en zo ontstonden nieuwe steden: Tiel, Arnhem en Ravensteijn. Zaltbommel, gesticht rond 850, is dan de volgende op rij.”

Hoe komt de stad eigenlijk aan die naam? Quakernaat: Mensen vestigden zich in dit rivierenland meestal op oeverwallen. Omdat bomen meestal niet van natte voeten houden, waren dat de enige plekken waar forse bomen groeiden. Veel van zulke plekken kregen de naam Bomela, zeg maar Bomenland, later verbasterd tot Bommel. Maar in deze Bommel wonnen ze in de middeleeuwen ook zout, omdat het water tot hier toe brak was.”

Extreme bruut

Maarten van Rossum was een bekwaam legeraanvoerder, die er tot 1543, in slaagde de Habsburgers weg te houden uit het op zelfstandigheid gestelde Gelre. Sommige historici noemden Van Rossum een ‘extreme bruut.’ Maar het Van Rossumhuis is een juweeltje. Vermoedelijk zouden we weinig monumenten overhouden als we op alles onze politieke correctheid zouden loslaten. Quakernaat wijst op een ‘luchtfoto’  van Zaltbommel rond 1600 tijdens een Spaanse belegering. Ze hadden Duitse huurlingen, samengeschoold in een stervormig fort waar in krulletters de naam ‘Moffenkamp’ bij staat. Quakernaat verzekert me, dat de letters uit 1600 stammen. Ik bedank hem voor zijn uitleg en dwaal buiten weer verder, waar het op de bankjes nu wat drukker wordt. Rond de Maartenskerk is Bommel bijzonder fraai en liefelijk, maar ook de wat wilde heemtuin langs de westelijke stadswallen mag er wezen.

Buiten, op de nu drukbezette markt, spreek ik een ‘echte Bommelse’, al is ze Utrechtse van oorsprong. Ze wil hier nooit meer weg: “De mensen zijn hier zo aardig, ik spreek iedereen hier aan en krijg nooit een snauw. Ik woon hier al twaalf jaar maar voel me nog elke dag met vakantie.” Lurkend aan een drinkyoghurt van de lokale Turkse winkel proef ik, teruglopend naar het station zoutige zuivel. Zaltbommel…

Informatie

Gootspokenroute: http://www.jorisbaudoin.nl/ Klik op het vakje ‘route.’

‘Rondje Bommel’ van Marjan Witteveen en Erik Vos, 2007, € 12,50, Uitgeverij Aprilis, Zaltbommel, ISBN 978 90 5994 155 7. www.aprilis.nl tel. 0418-521088

Algemene toeristische informatie: In het winterseizoen is naast het Stadscafé, in het weekend een vrijwilligerspost hiervoor open, zie ook www.zaltbommel.nl

Sint Maartenskerk: Van 1 oktober tot eind april alleen bezichtiging op zaterdag en zondag 13.00 tot 16.00 uur. In januari en februari kan ook dat niet. Torenbeklimming (281 treden, 68,5 m. hoog) voor personen van 11 jaar en ouder: eind april tot 1 oktober en in de herfstvakantie, op zaterdag en zondag, 14.30 en 15.30 uur. Verder na afspraak. http://www.maartenskerk.nl/

Maarten van Rossumhuis: di-vr 10.00 uur-16.30, in winterseizoen za dicht, zo 14-16.30 u Entree €3,00, kortingen geldig. http://www.maartenvanrossummuseum.nl

Openbaar vervoer: De stoptrein stopt twee keer per uur richting Utrecht (30 minuten) en Den Bosch (10 minuten)