(Omslag voor Ballards The Atrocity Exhibition, een bundel vol provocerende teksten)

Veel vertelstrategieën die al lang gemeengoed waren in de mainstream-literatuur werden in New Wave boeken gewoon geadopteerd. Maar met name Aldiss en Ballard slaagden er in, daarenboven iets toe te voegen wat er daarvoor niet was geweest. Dat zijn typische SF-vervormingen in ruimte en tijd, maar dan beleefd door diep denkende en voelende mensen, kortom, door personages.

Voor zover de critici de New Wave erkennen, betwijfelen ze of er zonder de zwaargewicht Ballard wel een New Wave zou hebben bestaan. Het merendeel van de schrijvers die New Worlds navolgden, trokken zich aan zijn talenten op. Alle briljante critici ten spijt, juist een verschijnsel als de New Wave geeft reden, juist critici af en toe buiten beschouwing te laten. De reden is dat de inhoudelijke discussies bij de New Wave door heel andere groepen werden geleid dan de critici en literatuurwetenschappers. In tegenstelling tot de gang van zaken rond de avant-gardistische literaire manifesten  uit het verleden, werd de discussie geboerd tussen de schrijvers en hun lezers en tussen lezers onderling. Dit heeft te maken met het verschil in literair klimaat tussen de algemeen-literaire kringen en science-fiction kringen.  In science-fictionregionen hebben de lezers veel meer invloed op het samenstellen van de canon dan die bij de klassieke mainstream letterkunde. Critici hebben nauwelijks invloed.

De lezers zijn hier de belangrijkste groep, en dan vooral de lezers van de SF-tijdschriften die vaak zelfgeschreven verhalen, ingezonden brieven en literaire beschouwingen inzenden, terwijl ze niet zelden vertalingen van boeken afleveren. De literaire discussies in deze kringen waren tijdens de New Wave niet rustig en weloverwogen, maar eerder gepassioneerd en fanatiek. Tot dan toe had de science fiction geen echte kritische traditie. Dit wreekte zich in woedende discussies tussen voor- en tegenstanders en in de programmatische artikelen van Moorcock, die zacht uitgedrukt niet uitblinken in consistentie. Vaak roemde hij in dezelfde adem waarmee hij de achterhaaldheid van bepaalde SF-thema’s aanviel, de tijdloos grensverleggende kwaliteiten van het genre.

Incidenten

New Worlds dreigde eind jaren zestig aan financiële problemen te gronde te gaan. Aldiss riep de hulp in van de Arts Council, het Britse ministerie van cultuur. Hij slaagde er hierbij in, van deze Council een forse subsidie los te weken. Deze stelde het blad in staat, zich een uiterlijk aan te meten dat meer in overeenstemming was met haar artistieke pretenties: kwaliteitspapier, mooie foto’s, een pop-art lay-out en bijdragen van bekende beeldende kunstenaars. Literaire zwaargewichten als Anthony Burgess stelden zich garant voor de subsidie, die nog een keer werd verlengd. De pers en de literaire wereld begonnen meer notie te nemen van het ineens respectabel ogende blad.

Met de schrijver Kurt Vonnegut bestaat in dit verband een aardige parallel. Toen zijn boek Slaughterhouse Five (1969) uitkwam, werd het tot zijn verbazing een knallend succes. Slaughterhouse Five smolt zijn ervaringen als ooggetuige van het bombardement op Dresden in 1944 samen met interstellar interference. Ineens werden zijn vorige boeken herdrukt in prachtband. Zijn SF-roman The Sirens of Titan, tot dan toe nauwelijks opgemerkt, werd omschreven als ‘meesterlijk’.  In korte tijd werd Vonnegut een goeroe van het literaire lezerspubliek, dat er met de hippiebeweging een links-intellectuele tribune had bij gekregen. En die zag Vonneguts virtuoze nonsens helemaal zitten.

Terug naar New Worlds. Als feuilleton publiceerde het in 1969 Bug Jack Barron van Norman Spinrad. BJB is het verhaal van een geflipte TV-ster die een machtsstrijd aangaat op leven en dood met een rijke spindoctor van politici. Parlementariërs stelden er vragen over in The House of Commons. De stijl is ‘hip’ met een lichte toets van stream of consciousness. Parlementariërs anno 1969 kwalificeerden het ongeremde taalgebruik echter als een ‘provocerende kanonnade van schuttingwoorden.’ ‘Hoe is het mogelijk dat de regering zulke rotzooi ondersteunt?’ De subsidie voor New Worlds bleef echter gehandhaafd en werd zelfs verlengd.

Toen Ballards tekst Plans for the Assassination of Jacqueline Kennedy uitkwam (1970), werd de Amerikaanse ambassadeur in Londen door zijn superieuren op het matje geroepen.  De titel maakt nogal duidelijk dat Ballard hier de grens tussen SF en mainstream fiction overschrijdt, iets wat hij vaker deed. Met mainstream fictie wordt hier bedoeld: alle verhalen die als uitgangspunt de collectief beleefde, empirische werkelijkheid als uitgangspunt nemen.

SF bevatte altijd al sociale kritiek, en had hierdoor een provocatief karakter, maar omdat haar jargon voor niet-ingewijden onverteerbaar of ondoorzichtig was, werd dit nooit als zodanig herkend. De New Wave stortte de SF van de esoterie in de openbaarheid. Dit deed zij door de aandacht niet langer te richten op de verre toekomst, maar juist op de nabije. Daarbij zinspeelde zij op recente ontwikkelingen, en zette daar levensechte personen met echte gevoelens in neer. Deze veranderingen vergrootten de expressiviteit van het genre.

Ph.J. Farmer, een Amerikaanse SF-schrijver, schreef met The Lovers het eerste boek in het genre dat seks onverbloemd beschrijft en kreeg er een proces voor aan zijn broek, dat hij overigens won. De woede van collega-schrijver Vonnegut haalde hij zich op de hals  met een ander boek. Dit was een parodie op de zelf al parodiërende Vonnegut. Vonnegut: “I couldn’t stand to read the thing. De hoofdpersoon van het boek heet Kilgore Trout. Trout is een personage dat in meerdere boeken van Vonnegut optreedt, een mislukt SF-schrijver die model staat voor Vonnegut in zijn donkere jaren, toen hij wanhopig probeerde aan de bak te komen. Farmers parodie heet Venus on the Half-Shell, genoemd naar de Venus van Botticelli.  Farmer probeert in het boek Vonneguts schrijfstijl te imiteren. Zijn motief was typisch New Wave: een literair experiment om uit te proberen hoe een parodie op een satirisch schrijver uitwerkt. Het lijkt hem niet helemaal gelukt te zijn, gezien de gemengde reacties in de kritieken. The Encyclopedia of SF spreekt van a feeble imitation.

(wordt vervolgd)